Film samurajski

Kadr z filmu Kokushi muso (1932)

W Japonii dla określenia tego gatunku filmowego stosowany jest termin chanbara eiga (チャンバラ映画), co znaczy „filmy z walkami na miecze” i z grubsza odpowiada pojęciu „filmy płaszcza i szpady”, używanemu dla określenia analogicznego gatunku w kinematografii zachodniej. Chanbara jest podkategorią szerszego gatunku filmowego jidai-geki, którym w kinematografii japońskiej określa się filmy historyczne. Z tym, że w gatunku jidai-geki znajdziemy także wiele filmów nie-samurajskich, których akcja, pomimo jej osadzenia w okresie historycznym, wcale niekoniecznie musi być związana z postaciami samurajów, czy choćby obrazować ich walki.

Tematyka

Akcja większości filmów samurajskich toczy się w okresie Edo (1600-1868), choć akcja niektórych z nich osadzona jest w innych okresach historycznych Japonii. Najczęściej są to poniżej wymienione okresy oraz związane z nimi ważne postacie lub wydarzenia:

  • okres Heian - wydarzenia związane z wojnami między rodami Minamoto i Taira, a zwłaszcza rozstrzygająca bitwa w cieśninie Dan-no-Ura w roku 1185.
  • okres Kamakura – wydarzenia, które doprowadziły do tragicznej śmierci wojownika Minamoto-no Yoshitsune
  • okres Muromachi - konflikty w okresie rozbicia dzielnicowego Japonii (sengoku)
  • okres Azuchi-Momoyama - proces jednoczenia Japonii po rozbiciu dzielnicowym; wydarzenia związane z postaciami Takedy Shingena, Ody Nobunagi, Toyotomi Hideyoshiego i Ieyasu Tokugawy)
  • początki okresu Meiji - obrona tradycyjnych wartości samurajskich, niechęć wobec modernizacji Japonii na modłę zachodnią; walki pomiędzy zwolennikami obu przeciwstawnych opcji; krwawe wyczyny grupy Shinsengumi).

Wiele filmów samurajskich dotyczy nie tyle samurajów w dosłownym znaczeniu, co rōninów, czyli „samurajów bez pana”; często również takich samurajów, którzy popadają w kłopoty w związku ze zmianami w statusie wojownika, co bywa rezultatem ich osobistych nieszczęść lub nieuchronnych zmian postępujących w społeczeństwie. Akcja filmu samurajskiego często koncentruje się na zakończeniu drogi życiowej bohatera filmu w okolicznościach tragicznych.

Podobnie jak w całej kinematografii japońskiej, wcześniejsze, przedwojenne filmy o tematyce samurajskiej bazowały na formie dramatycznej teatru kabuki, a dopiero filmy tworzone po II w. św. opierają się już raczej na formie i tempie akcji filmowej, choć niektóre z tych późniejszych też bywały stylizowane na formę teatralną.

W odróżnieniu od wcześniejszych produkcji filmowych, bohaterowie powojennych filmów samurajskich częściej są przedstawiani jako charaktery raczej ciemne, a także znacznie częściej uciekają się do przemocy. Nietrudno jednak zauważyć, że w epice filmów samurajskich przemoc i śmierć są zazwyczaj mocno stylizowane i przejaskrawiane. Powojenna epika filmów samurajskich miała też tendencję do ukazywania postaci samurajów jako wojowników, których już sama fizjonomia i postawa psychiczna miały wywoływać lęk. Samuraje portretowani w filmach z tego okresu są z reguły samotnikami, bardziej skłonnymi do skrywania swych umiejętności w zakresie szermierki, niż do chełpienia się nimi.

Złotą epoką filmu samurajskiego był okres począwszy od lat pięćdziesiątych do wczesnych lat siedemdziesiątych XX w. Jednakże po tym okresie, w dużej mierze skutkiem nadmiernego eksponowania tego gatunku (zwłaszcza przez japońską telewizję), jak również w rezultacie „zestarzenia się” wielkich gwiazdorów tego gatunku (Toshirō Mifune (1920-1997), Tatsuya Nakadai (ur. 1932), Shintarō Katsu (1931-1997), film samurajski przestał być głównym nurtem japońskiego przemysłu filmowego, co zahamowało burzliwy rozwój tego oryginalnego i zadziwiająco artystycznego gatunku. Mimo to również w dwóch ostatnich dekadach XX wieku powstało kilka wybitnych dzieł (np. Sobowtór i Ran, Tabu, czy Po deszczu). Jednak większość filmów tworzonych w tym okresie uległa sztampie przemożnej komercjalizacji i popadała w efekciarstwo - ich płytka zazwyczaj akcja służyła głównie jako pretekst do zaprezentowania jak największej ilości krwawych scen walki, najczęściej zresztą mocno odrealnionych, przerysowanych za pomocą czysto filmowych środków technicznych. Niektóre z tych filmów bardziej przynależą do gatunku fantastyki, niż do kina samurajskiego (np. The Legend of the Eight Samurai, G.I. Samurai, Gojoe, Samurai Reincarnation). Pojawiło się również sporo filmów animowanych o tematyce samurajskiej, jednak te produkcje zbyt daleko wybiegają poza omawiany w tym artykule gatunek, by je w tym miejscu opisywać.

Dopiero początki XXI wieku przyniosły niejakie ożywienie tego nieco już podupadłego gatunku. Reżyserzy tacy jak Yōji Yamada z filmami Samuraj – Zmierzch (2002), Ukryte ostrze (2004), Miłość i honor (2006), czy Yōjirō Takita z filmem Kiedy dobyto ostatni miecz (2003), oraz Takeshi Kitano z wskrzeszonym przez siebie Zatōichim stanowią przykłady tego gatunku powstałe na początku XXI wieku.

Wielcy reżyserzy „złotej epoki” filmów samurajskich

Akira Kurosawa (1910–1998)

Dla zachodniej widowni kinowej Kurosawa jest najbardziej znanym japońskim reżyserem, a zarazem twórcą filmów samurajskich. To on nakręcił filmy takie jak Rashōmon (1950), Siedmiu samurajów (1954), Tron we krwi (1957), Straż przyboczna (1961), Sanjūrō: samuraj znikąd (1962), Ukryta forteca (1958), Sobowtór (1980) i Ran (1985). Długo tworzył w powiązaniu z Toshirō Mifune, który był wybitnym odtwórcą ról samurajskich, a zarazem najbardziej znanym za granicą aktorem japońskim. Trzy spośród swoich filmów o tematyce samurajskiej Kurosawa oparł na dziełach Williama Szekspira: Tron we krwi (na Makbecie), Zły śpi spokojnie (na Hamlecie) oraz Ran (na Królu Learze). Z kolei fabuła niektórych filmów Kurosawy została przerobiona na westerny, czyli również filmy akcji, z tym że osadzone w realiach „Dzikiego Zachodu”. Film Siedmiu samurajów Akiry Kurosawy stał się kamieniem milowym tego gatunku i zarazem najbardziej znanym filmem japońskim poza Japonią. Film ten doskonale ilustruje konwencje filmu samurajskiego, w którym główne role odgrywają „bezrobotni” samuraje – rōninowie, czyli „samuraje bez pana”, a zatem „ludzie wolni”, czyli mogący postępować w sposób jaki im wyznacza jedynie własne sumienie. Oczywiście, ludzie ci skłaniali się do rozwiązywania swoich problemów przy użyciu mieczy, w czym przecież byli bardzo biegli. Film ten wyraźnie też ukazuje ogromne zróżnicowanie pomiędzy warstwami społecznymi samurajów i japońskich wieśniaków.

Masaki Kobayashi (1916–1996)

Masaki Kobayashi wyreżyserował kilka filmów samurajskich, w tym co najmniej dwa znakomite i dobrze znane widowni zachodniej: Harakiri i Bunt. Obydwa te filmy dobitnie ukazują wady namiernej lojalności klanowej.

Kihachi Okamoto (1923–2005)

Filmy tego reżysera ogniskują się na sprawach przemocy, ale pokazywanej w sposób szczególny. Bohaterowie jego filmów są wyobcowani ze swego otoczenia, a ich brutalna przemoc jest skutkiem reakcji na tę właśnie sytuację. Widoczne jest to zwłaszcza w trzech jego filmach: Samurai Assassin, Kill! oraz Sword of Doom.

Hideo Gosha (1929–1992)

Filmy tego reżysera pomogły stworzyć archetyp samuraja jako człowieka poza prawem. Są równie ważne dla kina samurajskiego, co filmy Akiry Kurosawy (zwłaszcza, gdy chodzi o ich wpływ na styl wizualny tego gatunku i zawarte w nim treści). W swoich filmach często obrazował starcia pomiędzy myśleniem tradycjonalistycznym i modernistycznym, w których zdecydowanie opowiadał się po stronie antyfeudalnej. Niestety, znakomite filmy Hideo Goshy nie są zbyt znane widzowi zachodniemu, ani tym bardziej polskiemu.

Hiroshi Inagaki (1905–1980)

Popularniejesze dzieła :
Miecz do wynajęcia (Sengoku burai / Sword for Hire) 1952
Samurajskie chorągwie (Furin kazan / Samurai Banners) 1969
Machibuse (Incident at Blood Pass) 1970
Czas bogów (Nippon tanjo / Age of the Gods) 1959
47 wiernych samurajów (Chushingura - Hana no maki yuki no maki / The Loyal 47 Ronin) 1962
Samurai (Miyamoto Musashi) 1954
Samurai II: Duel at Ichijoji Temple (Zoku Miyamoto Miyamoto Musashi) 1955
Samurai III: Duel on Ganryu Island (Musashi and Kojiro) 1956

Masahiro Shinoda (ur. w 1931 r.)

Samobójstwo kochanków w niebiańskiej Amijimie (Shinjû: Ten no amijima / Double Suicide) 1969

Inni popularni reżyserzy filmów o tematyce samurajskiej

Popularne postacie z filmów samurajskich

Masażysta Ichi (Zatōichi)

Zatoichi to niewidomy masażysta, który jest zarazem bardzo biegłym szermierzem, kierującym się w walce wyostrzonym zmysłem słuchu. Wędruje po Japonii okresu Edo, żyjąc głównie z hazardu (gra w kości). Fabuła filmów o Zatoichim opiera się na dość jednolitej kanwie: angażuje się on w sprawy prostych ludzi, broniąc ich przed niesprawiedliwością, a zwłaszcza przed ówczesnymi gangami yakuza, w wyniku czego sam również musi ustawicznie bronić się przed zemstą wszystkich tych złoczyńców, których swoimi ingerencjami doprowadza do białej gorączki.

Choć filmy o Zatoichim bez wątpienia się mieszczą w gatunku filmów samurajskich, to sam Zatoichi bynajmniej nie jest samurajem jako masażysta należy do hinin, czyli najniższej w owych czasach warstwy społecznej. Tym samym oczywiście nie ma prawa nosić mieczy samurajskich (daishō), więc jako broń służy mu prosty miecz, który ukrywa w swej trzcinowej lasce ślepca. Również technika szermiercza, jaką posługuje się tym mieczem w swoich walkach jest dosyć nietypowa.

Na przestrzeni lat 1962–1973 o Zatoichim nakręcono 25 filmów pełnometrażowych, a ponadto w latach 1974–1979 około 100 odcinków serialu telewizyjnego, wszystkie z Shintarō Katsu w tej roli. Dwudziesty szósty film o Zatoichim powstał w roku 1989 i wyreżyserował sam Shintaro Katsu.

Choć ta filmowa postać jest raczej mało znana widzowi zachodniemu (w Polsce np. z serii o Zatoichim można było obejrzeć tylko jeden, może dwa tytuły), za to jest on chyba najbardziej znaną postacią gatunku chanbara w Japonii. Telewizyjny serial z Zatoichim stał się najbardziej popularnym serialem w historii japońskiego filmu.

Dopiero po blisko 15 latach przerwy (oraz po śmierci samego Shintarō Katsu) w tę postać filmową wcielił się ponownie inny japoński aktor i twórca filmowy, Takeshi Kitano, w obrazie przez samego siebie wyreżyserowanym, pod tytułem Zatoichi (2003).

Szkarłatna Nietoperzyca (The Crimson Bat)

Niewidoma kobieta-samuraj, imieniem Oichi. Pierwszy film z tą postacią filmową powstał już w 1931 r., na bazie wcześniejszej mangi. Postać tę wskrzeszono, gdy tylko okazało się jak ogromny sukces odnoszą filmy z niewidmym masażystą Zatōichi. Ten serial nie utrzymał się jednak zbyt długo – w latach 1969–1970 powstały tylko cztery filmy.

Kyoshiro Nemuri

Postać wędrującego wojownika dręczącego się faktem, że jest owocem nielegalnego związku portugalskiego księdza i japońskiej matki. Jest on bohaterem 21 filmów powstałych na przestrzeni lat 1956–1998 (z czterema aktorami wcielającymi się w tę postać - najpopularniejszym był drugi - Raizō Ichikawa - 12 filmów).

Musashi Miyamoto

Miyamoto Musashi jest postacią rzeczywistą, żyjącą w Japonii na przełomie XVI i XVII wieku. Wiadomo, że był on wybitnym szermierzem, strategiem wojskowym i uznanym artystą. Jego nadzwyczaj burzliwe życie jest tak bardzo owiane legendami, że trudno jest oddzielić prawdę historyczną od fikcji podawanej w przekazach. Był on wybitnym przedstawicielem szkoły walki na miecze Niten Ichi Ryu, w której szermierz posługuje się dwoma mieczami jednocześnie. Podczas swoich wędrówek po Japonii Musashi uczestniczył ponoć w ponad sześćdziesięciu śmiertelnych starciach, pojedynczych i grupowych - no i oczywiście ze wszystkich wyszedł niepokonany. O Musashim powstała duża liczba filmów pełnometrażowych oraz kilka seriali telewizyjnych. Najbardziej z nich znana jest Samurajska trylogia w reżyserii Hiroshiego Inagaki, w której postać Musashiego odtwarza Toshirō Mifune.

Samotny wilk i szczenię

 Osobny artykuł: Samotny wilk i szczenię.

Opowieść o samuraju Kenzaburo-jo, wędrującym po Japonii ze swoim synkiem w wózku dziecinnym (który to wózek jest uzbrojony jak rydwan wojenny i używany w walce). Nakręcono serial pt. „The Baby Cart Series” złożony z sześciu filmów. Dwa z tych filmów zostały połączone i wydane pod nową edycją przeznaczoną dla widza zachodniego pt. „Shogun Assassin”. Aktorem grającym główną rolę we wszystkich tych filmach był Tomisaburō Wakayama, brat aktora Shintarō Katsu, znanego z roli Zatōichi.

Sanjūrō: samuraj znikąd / Yojinbo (ochroniarz) / Rōnin bez nazwiska

Sanjūrō jest postacią wędrującego rōnina, która pojawia się w dwóch filmach Kurosawy: Straż przyboczna i Sanjūrō: samuraj znikąd. Jest to postać bezimiennego samuraja, który zapytany o nazwisko naprędce wymyśla: Sanjūrō Tsubaki (co znaczy „Trzydziestolatek Kamelia”), i które staje się jego przybranym nazwiskiem. Yojinbo to bezrobotny samuraj, rōnin szukający dla siebie odpowiedniego zajęcia, zapewniającego mu środki do życia. Obydwie te postacie w filmach Kurosawy kreuje Toshirō Mifune. Również w kilku filmach innych reżyserów Mifune gra podobne postacie; jednym z przykładów może być postać bezimiennego rōnina, zwanego po prostu Yojinbo (czyli „ochroniarz”), która pojawia się w filmie „Ambush at Blood Pass” Hiroshiego Inagaki. Wyraźnym nawiązaniem do ról bezimiennych rōninów, tak charakterystycznych dla filmów samurajskich, jest postać „człowieka bez nazwiska”, która pojawia się w westernach Clinta Eastwooda.

Tematyka filmów samurajskich

Tematyka w filmach samurajskich jest dosyć bogata - w jej ramach są zarówno filmy obrazujące rzeczywiste wydarzenia i wielkie postacie historyczne, jak i perypetie życiowe zwykłych samurajów, a także, a może nawet przede wszystkim awanturnicze przygody przydarzające się rōninom, bezimiennym „samurajom bez pana”, wędrującym po kraju w poszukiwaniu zajęcia odpowiedniego dla ich szlacheckiego stanu, dążącym do poprawy swej pozycji w społeczeństwie. Jeszcze inne filmy opowiadają o zawiłościach i pułapkach kodeksu bushidō, wynikającym zwłaszcza z konfliktów pomiędzy wymogiem posłuszeństwa i klanowej lojalności a indywidualnym poczuciem honoru(np. w filmie Bunt Masaki Kobayashiego.

Najczęściej obrazowanym w filmach samurajskich wydarzeniem, które miało miejsce w rzeczywistości, była zemsta jakiej w roku 1702 dokonało 47 rōninów. Filmy nawiązujące do tego wydarzenia bazują na sztuce z repertuaru teatru kabuki pod tytułem Skarbiec wasalnej lojalności (Chushingura) autorstwa Takedy Izumo, napisanej w 1744 roku pod wpływem tego wydarzenia[1].

Wpływ filmów samurajskich na kinematografię zachodnią

Liczne filmy westernowe są oparte na fabułach zaczerpniętych z filmów samurajskich, opowiedzianych w innym kontekście, najczęściej „Dzikiego Zachodu”.

Lista filmów samurajskich

Obszerna lista filmów zaliczanych do tego gatunku zamieszczona jest w publikacji Alaina Silvera pt. Samurai Film; podane są tam szczegółowe informacje dotyczące ponad 500 tytułów filmów z gatunku kina samurajskiego.

Lista najbardziej znaczących filmów samurajskich

Filmy rozpowszechniane w Polsce

(rok produkcji, tytuł polski/tytuł japoński – reżyser; uwagi):

Filmy nierozpowszechniane w Polsce

(rok produkcji, tytuł angielski/tytuł japoński – reżyser; uwagi):

  • 1941 The 47 Ronin / Genroku Chushingura Zenpen - Kenji Mizoguchi
  • 1954-56 Samurai Trilogy / Samurai – Hiroshi Inagaki
    • 1954 Musashi Miyamoto (film zdobył Oskara za najlepszy film zagraniczny)
    • 1955 Duel at Ichijoji Temple
    • 1956 Duel at Ganryu Island
  • 1959 Samurai Saga / Aru Kengo no Shogai – Hiroshi Inagaki
  • 1960 The Gambling Samurai / Kunisada Chuji – Senkichi Taniguchi
  • 1962 Chushingura / Chushingura: Hana no Maki, Yuki no Maki – Hiroshi Inagaki
  • 1964 Three Outlaw Samurai / Sanbiki no samurai – Hideo Gosha
  • 1965 Samurai Assassin / Samurai – Kihachi Okamoto
  • 1966 The Sword of Doom / Daibosatsu Toge – Kihachi Okamoto
  • 1968 Kill! / Kiru – Kihachi Okamoto
  • 1969 Red Lion / Akahige – Kihachi Okamoto
  • 1969 Band of Assassins / Shinsengumi - Tadashi Sawashima
  • 1969 Watch Out Crimson Bat! / Mekura no Oichi Midaregasa – Hirokazu Ichimura
  • 1970 Tenchu / Hitokiri - Hideo Gosha
  • 1970 Mission: Iron Castle / Shinobi no Shu – Kazuo Mori
  • 1970 Zatoichi Meets Yojimbo / Zatoichi to Yojimbo - Kihachi Okamoto
  • 1970 The Ambitious / Bakumatsu - Daisuke Ito
  • 1970 Ambush at Blood Pass / Machibuse - Hiroshi Inigaki
  • 1977 Shogun’s Samurai / Yagyu Ichizoku no Inbo - Kinji Fukasaku
  • 1979 The Bushido Blade - Tom Kotani
  • 1978 47 Swords of Vegnance: Fall of Ako Castle / Akojo Danzetsu - Kinji Fukusaku
  • 1983 Legend of the Eight Samurai / Satomi Hakken-den – Kinji Fukusaku
  • 1986 Gonza the Spearman / Yari no Gonza – Masahiro Shinoda
  • 1989 Zato Ichi / Zatoichi – Shintaru Katsu jako reżyser, twórca scenariusza i odwórca roli głównej
  • 1990 Heaven and Earth / Ten to Chi to / - Haruki Kodokawa
  • 1994 The 47 Ronin / Shijushichinin no Shikaku - Kon Ichikawa
  • 1999 Samurai Fiction: Episod One – Hiroyuki Nakano
  • 2002 The Twilight Samurai / Tasogare Seibei - Yōji Yamada; w 2003 r. film był nominowany do Oskara w kategorii najlepszy film zagraniczny
  • 2003 When the Last Sword Is Drawn / Mibu Gishi-Den – Yōjirō Takita
  • 2004 Hidden Blade / Kakushi ken oni no tsume – Yōji Yamada
  • 2006 Love and Honor / Bushi no Ichibun – Yōji Yamada

Popularni aktorzy z filmów samurajskich

(podani są w porządku europejskim, tj. najpierw imię, później nazwisko):

  • Raizō Ichikawa (1931–1969) – odtwórca roli Kyoshiro Nemuri w serialu pod tym samym tytułem
  • Shintarō Katsu (1931–1997) – odtwórca roli Zatoichiego w serialach z lat 1962–1989
  • Toshirō Mifune (1920–1997) – poza rolami w filmach samurajskich Akiry Kurosawy, podobne role zagrał również u kilku innych reżyserów; był również producentem niektórych z tych filmów, jako że założył własną wytwórnię filmową
  • Tatsuya Nakadai (1932 – żyje) – w Polsce znany jest z ról w filmach Sanjūrō: samuraj znikąd, Harakiri, Bunt, Sobowtór i Ran. Aktor ten grał podobne role w wielu innych filmach samurajskich.
  • Kinnosuke Nakamura (1932–1997) – odtwórca roli Musashiego w jednym z seriali telewizyjnych, grywał także role drugoplanowe w wielu głośnych filmach samurajskich
  • Tetsurō Tamba (1922–2006) – znany z wielu ról drugoplanowych w filmach samurajskich
  • Tomisaburō Wakayama (1929–1992) – brat aktora Shintarō Katsu, odtwórca roli Samotnego Wilka w serialu „The Baby Cart” (Lone Wolf and Cub).
Zobacz hasło film samurajski w Wikisłowniku

Przypisy

  1. ↑ J. Tubielewicz, Historia Japonii, Wrocław 1984, s 293. ISBN 83-04-01486-6.

Bibliografia

  • Alain Silver, The Samurai Film. Expanded and Revised Edition, New York 2005, Overlook Press: ISBN 1-58567-780-9