Garbownikowate
 Coriaria terminalis | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | eukarionty | ||
|---|---|---|---|
| Królestwo | rośliny | ||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | okrytonasienne | ||
| Klasa | Magnoliopsida | ||
| Nadrząd | |||
| Rząd | dyniowce | ||
| Rodzina | garbownikowate | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Coriariaceae DC. Prodr. 1: 739. Jan (med.) 1824[3] | |||
| Typ nomenklatoryczny | |||
| Coriaria L. (1753)[3] | |||
| Zasięg | |||
 | |||
| |||
| |||
Garbownikowate[4], koriariowate[5] (Coriariaceae) – monotypowa rodzina klasyfikowana do rzędu dyniowców. Obejmuje jeden rodzaj garbownik[4], koriaria[5] (Coriaria) liczący w zależności od ujęcia od 12 do 16 gatunków. Rośliny te występują w obszarze śródziemnomorskim (tylko C. myrtifolia), w rejonie Himalajów i Chin (cztery gatunki), Japonii (tylko C. japonica), Nowej Zelandii (osiem gatunków). Na wyspach Pacyfiku oraz w Andach od Meksyku po Argentynę rośnie C. ruscifolia[6]. Zasiedlają różne siedliska zwykle w świetlistych lasach i zaroślach, często w miejscach wilgotnych i skalistych[7]. Trzy gatunki nowozelandzkie występują w formacjach subalpejskich (są półkrzewami, o pędach zamierających co zimę do poziomu gruntu)[8]. Na korzeniach garbowników tworzą się brodawki korzeniowe, w których żyją promieniowce z rodzaju Frankia, mające zdolność asymilowania wolnego (atmosferycznego) azotu[7][8]. Kwiaty są wiatropylne. Nasiona rozprzestrzeniane są przez ptaki zjadające owoce[8].
Niektóre gatunki są silnie trujące (toksyny powodują porażenie mięśni[9]), bywają też sadzone jako rośliny ozdobne[6]. C. myrtifolia używana jest do trucia much, a C. ruscifolia do trucia szczurów[10]. Ze względu na wysoką zawartość garbników wykorzystywane są (zwłaszcza C. myrtifolia) w garbarstwie[9]. Wszystkie są wrażliwe na mrozy, stąd w Polsce sporadycznie spotykane bywają w kolekcjach botanicznych[11]. W lecznictwie wykorzystywany jest nowozelandzki C. arborea, a z także z Nowej Zelandii pochodzący C. ruscifolia służy do wyrobu czarnej farby[9].
Morfologia
- Pokrój
- Kłączowe byliny, półkrzewy, krzewy i małe drzewa osiągające 6 m wysokości[6][9], o pędach wzniesionych lub wspinających się, pokrytych korkowaciejącymi przetchlinkami, zwykle czterokanciastych, zróżnicowanych na krótko- i długopędy. Na węzłach pędy pokryte są trichomoidami – w połowie łuskami, w połowie włoskami. Młode pędy mają szeroki rdzeń[8].
- Liście
- Naprzeciwległe (rzadko w okółkach po trzy[8]), z wąskimi, zaostrzonymi i odpadającymi przylistkami[9]. Blaszka liściowa niepodzielona, całobrzega, zwykle lancetowata do owalnej. Liście znacznie różnią się wielkością, u niektórych gatunków osiągając 10 × 8 cm, u innych są włosowate i mają do 4 mm długości przy 0,2 mm szerokości (C. angustissima)[6].
- Kwiaty
- Drobne, obupłciowe lub jednopłciowe (rośliny wówczas jednopienne), promieniste i skupione w licznokwiatowe, wąskie grona. Kielich i korona są pięciokrotne, przy czym wolne działki są zwykle dłuższe od niepozornych płatków[6]. Pręcików jest dziesięć. Pylniki są okazałe, z nitką przytwierdzoną do nasady lub od tyłu, ale blisko nasady[8]. Zalążnia jest górna i składa się z pięciu, rzadko z dziesięciu wolnych[6], brodawkowatych na powierzchni owocolistków[9]. Z każdej zalążni wyrasta jedna nitkowata szyjka wystająca poza okwiat[6], przedłużona wyrostkiem[9].
- Owoce
- Jednonasienne niełupki, które w liczbie pięciu lub dziesięciu rozwijają się zamknięte mięśniejącymi i zabarwiającymi się na żółto, czerwono lub czarno płatkami[6], nadając owocowi wygląd podobny do jagody[9]. Nasiona są drobne, czerwonobrązowe i lekko spłaszczone[8].
-
Pokrój Coriaria myrtifolia -
Kwitnący okaz Coriaria myrtifolia -
Owocujący okaz Coriaria myrtifolia
Systematyka
Rodzaj Coriaria był od dawna wyodrębniany w randze własnej rodziny, ale bardzo różnie umieszczany w systematyce – w obrębie rutowców (Rutales), mydleńcowców (Sapindales) i nawet jaskrowców (Ranunculales). Badania molekularne dość zaskakująco usytuowały tę rodzinę w obrębie rzędu dyniowców (Cucurbitales), jako siostrzaną dla pałężynowatych (Corynocarpaceae), z którymi łączy je i wyróżnia od innych rodzin rzędu: górny słupek, okazałe liścienie, całobrzegie liście, drobne kwiaty oraz szereg cech anatomicznych[6][2].
- Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)
| dyniowce |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- Podział[12]
Rodzaj: Coriaria Linnaeus, Sp. Pl. 1037. 1 Mai 1753[13] – garbownik, garbówka, garbowik, skąpia[4], koriaria[5]
- Coriaria angustissima Hook.f.
- Coriaria arborea Linds.
- Coriaria duthiei D.K.Singh & Pusalkar
- Coriaria japonica A.Gray – garbownik japoński[11]
- Coriaria kingiana Colenso
- Coriaria kweichovensis Hu
- Coriaria lurida Kirk
- Coriaria myrtifolia L. – garbownik myrtolistny[11]
- Coriaria nepalensis Wall. – garbownik nepalski[11]
- Coriaria plumosa W.R.B.Oliv.
- Coriaria pottsiana W.R.B.Oliv.
- Coriaria pteridoides W.R.B.Oliv.
- Coriaria ruscifolia L.
- Coriaria terminalis Hemsl.
- Coriaria × sarlurida Cockayne & Allan
- Coriaria × sarmangusta Allan
Przypisy
- ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-03] (ang.).
- ↑ a b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-03] (ang.).
- ↑ a b James Reveal: Indices Nominum Supragenericorum Plantarum Vascularium – A. University of Maryland. [dostęp 2011-10-12]. (ang.).
- ↑ a b c Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: 1900, s. 226.
- ↑ a b c JerzyJ. Hrynkiewicz-Sudnik JerzyJ., BolesławB. Sękowski BolesławB., MieczysławM. Wilczkiewicz MieczysławM., Rozmnażanie drzew i krzewów liściastych, wyd. 3, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 392, ISBN 83-01-13434-8, OCLC 749776599 .
- ↑ a b c d e f g h i Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 111. ISBN 1-55407-206-9. (ang.).
- ↑ a b Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 360. ISBN 0-333-73003-8.
- ↑ a b c d e f g K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. X. Flowering Plants. Eudicots. Heidelberg, Dordrecht, London, New York: Springer, 2011, s. 105. ISBN 978-3-642-14396-0.
- ↑ a b c d e f g h Rośliny kwiatowe. 1, Warszawa: Muza, 1998, s. 327, ISBN 83-7079-778-4, OCLC 749836232 .
- ↑ Michael Fogden, Patricia Fogden: The Natural History of Flowers. Texas A&M University Press, 2018, s. 149. ISBN 978-1-62349-644-9.
- ↑ a b c d Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste. C. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 166-168. ISBN 83-01-11074-0.
- ↑ Corynocarpus. [w:] The Plant List [on-line]. The Kew Gardens. [dostęp 2011-10-11]. (ang.).
- ↑ ING Book Index Nominum Genericorum (ING). Smithsonian National Museum of Natural History. [dostęp 2011-10-12]. (ang.).
- Britannica: plant/Coriariaceae
Identyfikatory zewnętrzne:
