Gleby ornitogeniczne

Gleby ornitogeniczne, gleby ornitogenne – gleby powstałe z materiału naniesionego przez ptaki, zwłaszcza w formie odchodów.

Wprowadzenie pojęcia „ornitogenne” w odniesieniu do gleb zaproponował Jewgienij Syrojeczkowski dla gleb z antarktycznych Wysp Haswella^[1]. Następnie glebami ornitogenicznymi zaczęto określać kolejne gleby powstające w regionach podbiegunowych składające się głównie z materiału ptasiego pochodzenia mimo pewnych różnic w ich charakterystyce^[2].

Klasyfikacja gleb WRB od 2006 wyróżnia materiał ornitogeniczny. Jego cechy to: z jednej strony zawartość szczątków ptaków lub pozostałości ich działalności, w szczególności kości, piór i posortowanego żwiru o podobnym rozmiarze ziaren, a z drugiej zawartość tlenku fosforu (V) ekstrahowanego w jednoprocentowym kwasie cytrynowym na poziomie co najmniej 0,25%. Gleby zawierające na głębokości do 50 cm warstwę takiego materiału o miąższości co najmniej 15 cm kwalifikowane są jako ornithic (oc)^[3]. W systematyce gleb Polski w grupie odmian wyróżnianych na podstawie cech litogenicznych i pedogenicznych znajduje się odmiana gleb ornitogenicznych (or) odpowiadająca w przybliżeniu cesze ornithic, choć nieco szersza^[4]. Obecność żwiru w materiale ornitogenicznym jest również wynikiem działalności ptaków, gdyż tworzące go kamienie dostały się do gleby w tym miejscu jako gastrolity^[5].

W glebach ornitogenicznych notowana jest obecność enzymów typowych dla gleb organicznych^[1][6]. Ze względu na dużą zawartość fosforu powstaje w nich również fosforowodór, choć w mniejszej ilości niż w ornitogenicznych osadach dennych^[7].

Typowe antarktyczne gleby ornitogeniczne

Ponieważ w oazach antarktycznych gleby, jeżeli w ogóle występują, praktycznie pozbawione są próchnicy^[2], a czasem mają cechy sołonczaków, materiał organiczny występuje tylko tam, gdzie został przyniesiony przez ptaki i ssaki morskie, obejmując też ich odchody^[1]. Guano ulega mineralizacji, a tak powstająca gleba ornitogeniczna pokrywa zwietrzelinę, jednak się z nią nie miesza, gdyż w warunkach niskiej temperatury i wilgotności wietrzenie chemiczne jest słabe^[2]. Wietrzenie podłoża i przenikanie do niego substancji wypłukanych z gleby może intensywniej zachodzić w warunkach łagodniejszego klimatu^[8]. Łatwiej wietrzeniu ulegają zasadowe skały wulkaniczne niż kwaśne skały głębinowe i osadowe. Ze względu na tak luźne powiązanie z podłożem gleby ornitogeniczne powstające na terenie kolonii lęgowych pingwinów często są krótkotrwałe i po jej opuszczeniu przez ptaki ulegają spłukaniu z wodą roztopową lub deszczową do oceanu. W bardziej sprzyjających warunkach morskiej odmiany klimatu na wyspach położonych dalej od kontynentalnej Antarktydy utrzymują się dłużej pod pokrywą roślinną, przy czym dotyczy to raczej opuszczonych kolonii^[2] lub ich skraju, jako że pingwiny wydeptują rośliny^[8]. Ornitogeniczne gleby w sprzyjających warunkach utrzymują się setki, a nawet tysiące lat po opuszczeniu kolonii przez ptaki^[2].

Długo utrzymujące się pod roślinnością ornitogeniczne gleby wysp antarktycznych mają żółtobrązowy kolor. Gleby Półwyspu Antarktycznego w rejonie aktywnych kolonii pingwinów mają barwę zależną od głębokości i odległości od kolonii. Wierzchnia warstwa guana ma kolor czerwonobrązowy, głębsze gliniaste warstwy są czarne lub szare^[2]. Na Wyspie Króla Jerzego górna, organiczna warstwa guana jest czarna, a głębsza warstwa jest beżowa lub brązowa, jeszcze zaś głębsza zaś ciemnobrązowa. Z kolei gleby na samej plaży mają mniej warstw i są jasnożółte^[8].

W różnych warstwach gleb ornitogenicznych znajdują się kamienie (otoczaki) i wytrącające się z ornitogenicznego materiału kryształy fosforanów: apatytu, hydroksyapatytu, fluoroapatytu i struwitu w warstwach płytszych oraz leukofosfitu w głębszych. W płytkiej warstwie znajdują się też moczany. W zależności od diety ptaków w ich guanie znajdują się różne szczątki zwierząt – w przypadku pingwinów to w większości szczątki kryli, bogate w chitynę, co upodabnia je do guana owadożernych nietoperzy, podczas gdy w przypadku kormoranów to szczątki ryb. Różnice te skutkują również innym zestawem wytrącających się minerałów – w glebie kolonii kormoranów występuje brushyt^[2][8].

Inne rodzaje gleb pod wpływem działania ptaków

Odmienną od typowych charakterystykę mają gleby ornitogeniczne również powstające w koloniach pingwinów, ale w znacznej mierze z pierza. Są one uboższe w fosforany, jak również wapń, magnez czy stront, niż typowe gleby ornitogeniczne powstałe głównie z guana^[8].

Poza rejonami polarnymi również występują gleby w znacznej mierze budowane przez materiał naniesiony przez ptaki, jednak nie zawsze spełniają wymagane kryteria diagnostyczne materiału ornitogenicznego i grubości jego warstwy. W koloniach lęgowych czapli czy kormoranów oraz noclegowiskach krukowatych duża ilość ptasich odchodów i szczątków może nie wystarczać do utrzymania wystarczającej ilości fosforu w glebie, na farmach gęsich z kolei warstwa materiału bogatego w fosfor jest zwykle dość cienka i nie zawiera gastrolitów^[5][9].

Cechy diagnostyczne gleb organicznych (histosoli) o cechach zarówno lignic (zawierające nie do końca rozłożone drewno), jak i ornithic (obecność materiału pochodzenia ptasiego, odpowiednia miąższość i zawartość P₂O₅), ma zawartość gniazd bociana białego. Stwierdzono w niej występowanie organizmów glebowych i typową ich aktywność enzymatyczną. Stąd również ona jest określana jako specyficzna gleba ornitogeniczna^[6][10].

Przypisy