Zenon Świętosławski

Zenon Świętosławski

Zenon Świętosławski (1811–1875)
Data i miejsce urodzenia	22 grudnia 1811 Warszawa
Data i miejsce śmierci	6 grudnia 1875 Saint Helier
Zawód, zajęcie	żołnierz, działacz emigracyjny, wydawca
Multimedia w Wikimedia Commons

Zenon Bolesław Świętosławski (ur. 22 grudnia 1811 w Warszawie, zm. 6 grudnia 1875 w Saint Helier) – polski działacz emigracyjny, uczestnik powstania listopadowego oraz partyzantki Zaliwskiego w 1833 r., socjalista utopijny, przywódca i ideolog Gromady Ludu Polskiego Humań, wolnomularz.

Życiorys

Młodość i powstanie listopadowe

Zenon Świętosławski urodził się w zamożnej rodzinie szlacheckiej^[1] jako syn Rafała Świętosławskiego (zm. 1828), sędziego pokoju powiatu orłowskiego^[2], oraz Eleonory z Leszczyńskich Świętosławskiej (1781–1853)^[3]. Miał pięcioro^[1] rodzeństwa, w tym starszego brata – Aleksandra Świętosławskiego, belwederczyka. Młodość spędził w majątku rodzinnym w Łękach k. Kutna. Studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim^[4], a następnie prawdopodobnie pracował w administracji państwowej na prowincji. Należał też, wraz z bratem, do Sprzysiężenia Podchorążych^[1].

Po wybuchu powstania listopadowego wrócił do Warszawy. Służył w 2 Pułku Mazurów, w stopniu podporucznika. Był członkiem Towarzystwa Patriotycznego^[4]. W październiku 1831 przekroczył wraz z korpusem gen. Macieja Rybińskiego granicę pruską. Mieszkał tymczasowo w Brodnicy, gdzie dzielił dom m.in. ze swoim bratem Aleksandrem oraz Sewerynem Goszczyńskim i Janem Nepomucenem Janowskim^[5].

Na emigracji

Po upadku powstania wyemigrował, wraz z tysiącami rodaków, do Europy Zachodniej. Początkowo przebywał w Paryżu – wstąpił tam do Komitetu Narodowego Polski Joachima Lelewela (1832)^[4], a także do loży wolnomularskiej „Trójcy Niepodzielnej”^[6]. Był jednym z ojców-założycieli^[7] Towarzystwa Demokratycznego Polskiego^[4], zwanego nieformalnie pierwszą polską partią polityczną^[8]. W styczniu 1833 (wg innych źródeł – pod koniec 1832^[1]), w związku z organizowaną zbrojną wyprawą Józefa Zaliwskiego i Artura Zawiszy do Polski, wystąpił z TDP. Świętosławski wyjechał do Polski jako tajny emisariusz pod fałszywym nazwiskiem Jorandy^[1]. Prawdopodobnie ukrywał się w posiadłości Eugeniusza Szamowskiego^[9] w Witaszewicach^[10] i z jego pomocą dotarł też do matki. Po upadku wyprawy przeniósł się do Anglii (gdzie w lipcu 1834 m.in. wyzwał Krystyna Lacha Szyrmę na pojedynek, do którego ostatecznie jednak nie doszło^[11]), a następnie na wyspę Jersey (4 X 1834). Także w 1834 uczestniczył jako emisariusz (pod pseudonimem „Diorand”) w naradach postępowej inteligencji i mieszczaństwa w Hamburgu, których celem było opracowanie planu powstania zbrojnego w Saksonii przy jednoczesnym wznieceniu ruchu partyzanckiego w zaborze rosyjskim i pruskim^[12]. Plany te nigdy nie zostały zrealizowane.

W Saint Helier współzakładał Gromadę Ludu Polskiego Humań (14 III 1836^[13]). Świętosławski należał do najczynniejszych, a zarazem najbardziej radykalnych działaczy Gromady^[4]. Przejął przywództwo w Gromadach po wycofaniu się z nich Stanisława Worcella, Tadeusza Krępowieckiego i innych dotychczasowych liderów^[4].

Za pieniądze otrzymywane z części spadku rodzinnego nabył posiadłość na Jersey, a także finansował działalność Gromad^[1]. 29 listopada 1841 roku, podczas uroczystych obchodów 11. rocznicy wybuchu powstania listopadowego, wygłosił napastliwe przemówienie, w którym zaatakował przywódców powstańczych, nazywając ich „nędzarzami”, a księcia Czartoryskiego „zbrodniarzem”^[14] i głównym winowajcą niepowodzenia polskich aspiracji niepodległościowych^[15].

W 1844 (wg innych źródeł – w 1842^[14]) roku ułożył i ogłosił Ustawy Kościoła Powszechnego^[4], zawierające wizję nowego, utopijnego, teokratycznego porządku społecznego i federacji narodów realizujących zasady równości i wszechwładztwa ludów^[14] (według Mieczysława Grada, dążenia Świętosławskiego do powiązania spraw politycznych z religijnymi były jedną z przyczyn stopniowego upadku Gromad Ludu Polskiego^[16]). Po rozwiązaniu Gromad objął swoją pieczą bogate archiwum organizacji (w maju 1846). Zamierzał zorganizować przerzut rodaków z Portsmouth do Polski, by mogli wziąć udział w rewolucji krakowskiej, jednak z uwagi na niewystarczające środki plan ten nie został zrealizowany^[1]. W marcu 1848^[17] przedostał się, jako tajny emisariusz, do Krakowa, a ponadto spotkał się z rodzicami w majątku w Siemienicach^[1] (według zeznań Wilhelma Klopfleischa w śledztwie dotyczącym wypadków Wiosny Ludów, Zenon Świętosławski mieszkał do połowy lipca 1848 we Wrocławiu^[18]). Nie wiadomo jednak, jaki był cel misji Świętosławskiego do kraju^[17]. W marcu 1849 powrócił na Jersey. Nie później niż jesienią 1852 założył w Saint Helier, w domu przy 19 Dorset Street (dziś nieistniejącym) drukarnię i rozwinął tam działalność wydawniczą. Publikował materiały o charakterze politycznym, agitacyjnym (w różnych językach^[1]), ale wydał także dziełko Feliksa Nowosielskiego O kształceniu serca^[19] oraz utwory poetyckie, m.in. Niezabudki Jerseyskie^[20] Rocha Rupniewskiego czy wiersze Karola Balińskiego^[19]. Najpoważniejszą inicjatywą wydawniczą Świętosławskiego była przygotowana wraz z Teofilem Izdebskim kompilacja archiwów Gromad Ludu Polskiego z lat 1835–1846, znana pod tytułem Lud Polski w emigracji^[21] (1854). Znany jest także periodyk Świętosławskiego „L’Homme”, który ukazywał się w latach 1853–1860^[4].

Był ponadto Świętosławski członkiem, a nawet czołową postacią^[1] utworzonego na Jersey Comitée Révolutionnaire des Démocrates Socialistes – organizacji skupiającej rewolucjonistów wygnanych z kontynentu na Jersey (Węgrów, Włochów, Polaków, Niemców). W roku 1852 złożył podpis pod aktem komitetu, agitującym za wybuchem rewolucji na kontynencie europejskim^[4]. Ulotka z tekstem tego aktu dotarła m.in. do Wielkiego Księstwa Poznańskiego, na co uskarżał się baron v. Bunsen, poseł pruski w Londynie^[1]. Rząd brytyjski jednak bagatelizował ostrzeżenia pruskiego posła.

Policjant z Londynu, niejaki Sanders, szpiegujący uchodźców politycznych osiadłych na Jersey (m.in. Victora Hugo i Jerzego Bułharyna), w kwietniu 1854 złożył meldunek, w którym opisywał inwestycję Zenona Świętosławskiego w mały statek – według Sandersa statek ów miał służyć do „przemycania do Francji rewolucyjnych książek i broszur”^[1].

27 lutego 1855, w 7. rocznicę ogłoszenia II republiki francuskiej, Świętosławski brał udział w „międzynarodowym mityngu w sprawie polskiej” w Londynie – zasiadał na trybunie obok Louisa Blanca, Karola Marksa, Victora Hugo, Giuseppego Mazziniego, François Raspaila, Aleksandra Hercena, Lajosa Kossutha i Stanisława Worcella^[22].

Z drukarni Świętosławskiego korzystali uchodźcy (m.in. Victor Hugo i Aleksander Hercen), dzięki czemu mogli oni skutecznie sięgać ze swoją propagandą polityczną na kontynent europejski^[1]. Dom i drukarnia Świętosławskiego znalazły się w bezpośrednim niebezpieczeństwie 13 października 1855, kiedy przed budynkiem zebrał się agresywnie nastrojony tłum mieszkańców St Helier w liczbie ok. 100^[23]. Przyczyną protestów były obraźliwe (ich zdaniem) dla monarchii brytyjskiej publikacje wychodzące spod prasy Świętosławskiego^[19], przede wszystkim list Félixa Pyata. Jedynie zdecydowana postawa oficera policji George’a Henleya oraz kilku współpracowników Świętosławskiego uchroniła drukarnię przed dewastacją^[24]. Natomiast sam Świętosławski został wydalony karnie z wyspy Jersey (2 listopada 1855^[1]) za wydrukowanie pamfletu „La reine d’Angleterre” (zdążył jeszcze, wraz z innymi zmuszonymi do wyjazdu, złożyć hołd proskrytom^[25] pochowanym na cmentarzu Macpela, m.in. Teofilowi Izdebskiemu^[26]) – przeniósł się wówczas, przez Guernsey^[27], do Londynu i tam kontynuował działalność wydawniczą pod szyldem „Universal Printing Establishment”, najpierw pod adresem 52 Greek Street (Soho), później przy 178/9 High Holborn^[1][4]. W brytyjskiej stolicy Świętosławski spędził kolejne 5 lat. W 1856 odrzucił amnestię carską^[1]. W roku 1857 zakupił od Aleksandra Rypińskiego drukarnię w Tottenham^[28].

W 1858 roku utworzył w Londynie radykalną Gromadę Rewolucyjną Ludu Polskiego, stanowiącą polską sekcję Stowarzyszenia Międzynarodowego Ernesta Jonesa, jednak nie rozwinęła ona szerszej działalności, a w roku 1859 wystąpiła ze Stowarzyszenia^[1]. W Londynie utrzymywał bliskie kontakty z demokratą rosyjskim – Aleksandrem Hercenem. Wyrażał w nich duże nadzieje we wspólny polsko-rosyjski sojusz sił demokratycznych.

W roku 1861 upadła drukarnia Świętosławskiego, a prawdopodobnie w tym samym roku zakończyła działalność Gromada Rewolucyjna Londyn^[1] (wpływ na to miała m.in. prowokacja prezesa policji poznańskiej – F.W.E. von Baerensprunga^[29]). Pogarszał się ponadto stan zdrowia Świętosławskiego, a także wystąpiły pierwsze oznaki choroby umysłowej^[1]. W 1861 uzyskał pozwolenie na powrót na wyspę Jersey, którą traktował jako swój drugi dom rodzinny^[1]. Na wyspie pozostał do śmierci^[4]. Zmarł 6 grudnia 1875 w Saint Helier. Został pochowany na cmentarzu przy Green Street.

Poglądy polityczne

Pomimo wychowania i dojrzewania w środowisku szlacheckim^[1], poglądy polityczne Świętosławskiego odznaczały się silną dozą krytycyzmu wobec tej warstwy społecznej, zwłaszcza w okresie po upadku powstania listopadowego. Szlacheckie pochodzenie było dla niego „piętnem”, które pragnął zmyć – jak pisał brytyjski historyk Peter Brock. Świętosławski nie chciał być utożsamiany „z uprzywilejowaną kastą, która bogactwo i korzyści społeczne ciągnęła z potu i łez mas chłopskich”^[30], choć jednocześnie zachował „dużo szacunku dla demokracji szlacheckiej dawnej Rzeczypospolitej”^[31]. Krytykował ją za „najokropniejsze zbrodnie” wobec ludu, ale i podziwiał za patriotyzm i oddanie wierze. Dążył do powiązania szlacheckich teorii demokratycznych z potrzebami mas ludowych^[32]. Ponadto zawierał osobiste przyjaźnie z przedstawicielami szlachty.

Duży wpływ na kształtowanie poglądów politycznych Świętosławskiego miała jego żarliwość religijna i „wrodzony mistycyzm”^[33] – działał bowiem w epoce europejskiego romantyzmu i polskiego mesjanizmu (np. utrzymywał kontakty z Ludwikiem Królikowskim, w latach 40. zetknął się z Andrzejem Towiańskim, wysyłał listy do Koła Sprawy Bożej – czytał je na zebraniach m.in. Adam Mickiewicz^[1]. W dniu 14 października 1842 został wpisany w poczet „braci” Koła^[34]). Jednocześnie pozostawał pod wpływem radykalnego skrzydła wolnomularstwa i karbonaryzmu^[1], a także teorii Joachima Lelewela. Program polityczny Gromady z Jersey, na której czele stał Świętosławski, głosił hasła charakterystyczne dla francuskiego socjalizmu utopijnego, antyklerykalnego katolicyzmu i XVIII-wiecznych teorii praw człowieka^[1]. Postulowano w nim m.in. zniesienie własności prywatnej i „zrównanie kondycji socjalnych”^[35], nadzór państwa nad gospodarką, państwową opiekę nad chorymi i starcami, bezpłatną i powszechną edukację^[1].

Celem ostatecznym Gromad była niepodległa Polska w granicach z 1772 roku, zorganizowana według zasad socjalistycznych i wchodząca w skład światowej federacji państw socjalistycznych. Taki cel, według gromadzian, mógł zostać osiągnięty jedynie na drodze rewolucji, poprzez walkę zbrojną^[1].

Pomimo dużej aktywności agitacyjnej Świętosławskiego, zwłaszcza na polu wydawniczym, oddziaływanie Gromady Humań na środowiska emigracji polskiej w Europie Zachodniej oraz na sytuację polityczną w kraju okazało się znikome. Brak rezultatów prowadzonej działalności spowodował, że w ideologii Gromady z Jersey zaznaczyła się od tej pory wyraźna przewaga elementów mistyczno-religijnych. Świętosławski dążył do utworzenia utopijnego „Kościoła Powszechnego”, wierzył w możliwość ustanowienia wzorowego, idealnego społeczeństwa^[36]. Przez kilka lat pracował nad redakcją Ustaw (pierwszy szkic powstał w 1842 r.^[1]), czyli zarysu konstytucji dla Nowego Ładu, który pragnął zaprowadzić^[1]. Jednak także i ta działalność nie znalazła zrozumienia w łonie polskiej emigracji. Świętosławskiemu pozostała wierna jedynie garstka uczniów z Jersey i Portsmouth, głównie chłopi-żołnierze^[1].

Socjalizm agrarny Świętosławskiego, idealizowanie włościaństwa i mas ludowych wywarły wpływ na rozwój myśli politycznej Aleksandra Hercena, a pośrednio także na późniejszy ruch narodnicki i ludowy w Europie Wschodniej^[1]. Także dzięki działalności Świętosławskiego, „wyspa Jersey weszła w sposób dość nieoczekiwany na karty historii polskiej”^[19].

Rodzina

W dniu 16 sierpnia 1836^[19][37] roku w Saint Helier na Jersey Zenon Świętosławski zawarł związek małżeński z Angielką – Julią Georginą Ward z Plymouth. Małżonkowie doczekali się dziewięciorga (lub dziesięciorga^[19]) dzieci. Jeden z synów Zenona, także Zenon, zginął w wieku 21 lat w powstaniu styczniowym^[1]. Drugi z synów znalazł się w więzieniu austriackim. Po tych wydarzeniach Zenon Świętosławski postradał zmysły^[1]. Ostatnie 14 lat życia spędził w zapomnieniu na wyspie Jersey.

Matka Zenona, Eleonora Świętosławska, usiłowała ściągnąć do Królestwa Polskiego swojego wnuka – Aleksandra (zm. 1915^[19]), jednak bez powodzenia. Syn Hélier, noszący to imię na cześć patrona miasta, które dało schronienie ojcu, zmarł w dzieciństwie^[19]. Syn Adolf Józef pozostał na wyspie, na życie zarabiał jako malarz i szklarz^[19].

Według Jana Nepomucena Janowskiego, Świętosławski posiadał cztery domy na Jersey oraz „wioskę w Poznańskiem”^[38].

Przypisy

• Lud Polski w Emigracji Jersey 1854