Ustavni zakon 1953.

Ustavni zakon o osnovama društvenog i političkog uređenja FNRJ od 13. januara 1953. godine je veliki paket izmena Ustava Jugoslavije od 1946. godine, sa ciljem uvođenja radničkog samoupravljanja u ustavnu materiju Jugoslavije. Ustav od 1946. godine sa ovim izmenama ostao je na snazi do Ustava Jugoslavije od 1963. godine.

Ustavni zakon je potvrđivao velike ekonomske i političke promene do kojih je došlo u periodu 1950—1952, nakon razlaza sa SSSR. Ustavni zakon je društvenu svojinu nad sredstvima za proizvodnju i samoupravljanje radnog naroda proglasio za osnove društvenog uređenja. Takođe je došlo do oslobađanja privrede od neposrednog mešanja državnih organa (tzv. dogovorna ekonomija).^[1] Ustavne odredbe predviđale su više novih oblika socijalističke demokratije: radničke savete, veća proizvođača u narednim skupštinama i narodnim odborima, zborove birača, referendume, izvršna veća, republičke, sreske i opštinske savete. Ustavnim zakonom su ukinuti vlada i ministarstva, i zamenenjeni izvršnim većem i sekretarijatima. Smisao tih promena bio je da izvršna veća postanu nosioci političko-izvršne funkcije i da se rasterete upravnih poslova.^[1]

Prema račima Moše Pijade, za razliku od prvog ustava FNRJ, ovaj ustavni zakon je tražio nova rešenja, jer nije imalo od koga da se „prepisuje".^[1]

Odredbe

Osnovama političkog i društvenog uređenja proglašene su društvena svojina na sredstvima za proizvodnju, samoupravljanje proizvođača u privredi, samoupravljanje radnog naroda u opštini, gradu i srezu i samoupravljanje radnog naroda u oblasti prosvete, kulture i socijalnih službi.

Jugoslavija je proglašena socijalističkom, demokratskom saveznom državom suverenih i ravnopravnih naroda. Sva vlast u zemlji je pripadala radnom narodu preko predstavnika u raznim telima, kao i neposredno - izborima, opozivom predstavnika, zborovima, savetima i drugim oblicima samoupravljanja, koje je proglašeno za osnov čitavog uređenja.

Na polju predstavničkog tela ovo se ogledalo u uvođenju Veća proizvođača, kao doma predstavnika profesija, pored političkog doma. Napušten je princip dihotomne podele vlasti, a Savezna narodna skupština proglašena je za vrhovnog predstavnika narodnog suvereniteta i najviši organ vlasti federacije.

Do tada postojeći najviši izvršni organi, Prezidijum Narodne skupštine FNRJ i Vlada FNRJ zamenjeni su sa dva izvršna organa Savezne narodne skupštine - Predsednikom republike i Saveznim izvršnim većem (poznatim kao SIV), koji su skupštini bili odgovorni za rad. Predsednik republike bio je ujedno i predsednik SIV-a.

Takođe je napušten i demokratski centralizam, povećana su prava republika i autonomnih oblasti, a u opštini, gradu i srezu uvedeno je samoupravljanje.

Praksa

Ustavni zakon zapravo je proglašen za povelju društvenog samoupravljanja, a taj naziv nosiće i naredni ustavi Jugoslavije. Po zamisli tvoraca, ovaj ustav trebalo je da omogući nesmetanu izgradnju samoupravljanja, do donošenja novog Ustava Jugoslavije od 1963. godine. U praksi je započet proces podruštvljavanja imovine, čije su posledice bile ogromne.